ЖАНЫБАРЛАР ЖАНА ЖЕР ТИТИРӨӨ

ЖАНЫБАРЛАР ЖАНА ЖЕР ТИТИРӨӨ

 

Азыркы кезде сейсмологияда жер титирөөнү алдынала билүү боюнча көптөгөн ийкемдүү аспаптар пайдаланылып жатат. Аларды өтө так, сезгич деп кароого да толук негиз бар. Атайын аспаптар менен жер шарынын бир четинен экинчи четинде болуп өткөн жарылуунун толкундарын дароо кагаз бетине жазып алуунун өзү эле оңой эмес. Бирок, ушул сыяктуу жетишкендикке карабастан, азыркы кезге чейин жер титирөө кырсыгын алдынала так, анык, айтып берүү мүмкүнчүлүгү али толук жетише элек.

Мына ошондуктан, мындай учурда кантсе да жаныбарлардын жардамына таянууга туура келип отурат.
Жаныбарларда миллиондогон жылдар эволюциялык өнүгүшүнүн татаал жолдорунда өз жанын сактап калуунун көптөгөн инстинкттери иштелип чыккан. Бул алардын кандай убактарда кандай кырсык башталарын, андай коркунучтардан кантип сактануунун жолун тубаса сезимдер аркылуу сезүүлөрү пайда болгон. Бирок, ал тубаса сезимдер алардын ар биринде ар башкача абалдарда кездешет. Муну биз ушул жер титирөөгө байланышкан фактылар менен көрсөтүп өткүбүз келет.

Чычкандар жер титирөөнүн алдында кыймыларакетин кескин өзгөртөт. Жер силкинүүгө 3—4 саат калганда келемиш, сокур, момолой жана жөнөкөй чычкандар ийиндеринен сыртка чыгып, тынчсыздануу менен арыбери чуркашып, кээ бирлери тиштешип, адамдардан да, иттерден да коркпой калышат. Мындай көрүнүштү суурлардан да байкоого болот. Ийинде жашоочу мындай жандыктарга негизинен жер титирөө болоор алдында, очоктон туш тарапты көздөй таркалуучу акустикалык сигналдардын таасир этери аныкталган.
Эксперимент боюнча алганда жер титирөө болоор алдында акустикалык сигналдар ийинде тынч жатышкан жаныбарларды дүүлүүктүрүп, тынчсыздандырып, жана мээ органдарында метаболикалык процесстерди өзгөртөт. Мындай болуу аларды ийинден чыга качууга же ачык жерлерге барып, кыймылдарды жасоого аргасыз кылат. Бул көрүнүш айрыкча жер силкинүү кырсыгынын эпицентрине дал келүүчү аймактарда таасын байкалат.
Айрым далилдөөлөргө караганда жыландар да жер титирөөнүн болоорун бир айга жакын же андан көбүрөөк мурда сезе тургандыгы аныкталды. Булардын себеби

эмнеде? Жер титирөөнүн очогуна туура келүүчү жерлерде топурактын температурасы жогорулап, ага кошумча күкүрттүү газдар бөлүнүп чыга баштайт. Бул болсо жыланкескелдириктерге, майда курткумурскаларга коркунуч туудурат. Титирөө башталаардан мурда эпицентр аянтында пайда болчу топурактагы вибрация да өз таасирин тийгизет. Вибрация процесси жандыктарга зыяндуу экендиги көпчүлүккө белгилүү.
Бийик жерлерди, тоолорду, зоокаларды турак кылган топоздорду алалы. Жер титирөө болоор алдында топоздордун кыймыл-аракеттери адаттан сырткары боло баштайт. Алар 2—3 күн мурда эле тооташтын араларынан үйүр тобу менен айылга жакын, төмөнгө түшүп келишет.
Канаттуулар да жер силкинүүнү алдынала туя турган жаныбарлардан. Маселен, жапайы канаттуулар жер титирөөнү башка жакка кетүү менен билдирет.
Жер титирөөнү алдынала сезүү суудагы жандыктарда, маселен балыктарда да кыйла даана байкалат. Балыктар жер титирөө алдында торго, кайырмакка көп илинет же, кээде караманча илинбейт. Балыктардын капталындагы узатасынан жайгашкан тилкелери электрдик рецепторлорго жык толгон. Ошолор аркылуу айлана чөйрөдөгү электр талаасын кабылдай алышат. Ал капталы аркылуу суудагы төмөнкү жыштыктагы термелүүлөрдү да сезе билишет. Мына ушул өңдүү балыктагы сезгичтиктер аркылуу, ал жандыктардын түрлөрү кырсыктын жакындап калганынан кабар бере алышат.
Ырас, булардан башка да физикалык химиялык таасирлер (жер алдындагы суулардын кысылып өйдөлөп же төмөндөп кетиши, радон, гелий, көмүр кычкыл газдарынын көбүрөөк бөлүнүп чыгуулары ж.б.) айбанаттардын тынчын алаары белгилүү. Бирок, кантсе да, күндөлүк турмуштиричиликте ошо жогоруда токтолуп өткөндөй көрүнүштөр көндүмгө айланып, анча назарга илинбей, байкалбай калат. Мына ошондуктан ар бир адам ушундай көрүнүшкө карата өтө байкагыч, зирек болушу зарыл.

Эки өркөчтүү төө

Кош өркөч төө

Төө сымалдуулардын (лат. Camelus) эң чоң түрү. (Camelus bactrianus) — кош өркөч төө, айры өркөч тоо, мунун төмөнкү түрчөлөрү бар: казактын айры өркөч төөсү, калмактын айры өркөч төөсү, монголдун айры өркөч төөсү.
(Camelus dromedarius) — нар (бир өркөчтүү төө), өзүнчө түргө кирет.
Айры өркөчтүү төө нардан салмагы, бою жана кою жүндүүлүгү менен айырмаланат.

Азыркы мезгилде жапайы түрүндө негизинен Борбордук Азиянын Гоби жана Такла-Макан чөлдөрүн жердешет. Аз санда Казакстандын Маңгышлак аймагында жана Индиянын Нубра ойдуңунда кезигет. Бакма айры өркөч төөлөрдүн саны 2 млн. жакын. Бирок, жапайы кош өркөч төөлөрдүн саны 2002 ж. октябрь айында 800 чамалуу болуп Кытай жана Монголиянын түндүк-батыш аймактарында сакталып калган. Жаратылышты коргоонун эл аралык уюмунун ( IUCN) жоголуп кетүү коркунучу астында турган айбанаттардын кызыл тизмесине киргизилген.

Бактриан төөсү б.з.ч. 2500 жыл мурун Иран, түндүк-чыгыш Ооганстан же түштүк-чыгыш аймактарынын биринде колго үйрөтүлгөндүгү болжонулат.

Тыйын чычкан

Тыйын чычкан

Тянь-Шандын жана Орто Азиянын карагайлуу токойлорунда мурда тыйын чычкандар болгон эмес. Биринчи жолу 209 тыйын чычканды 1951-жылы октябрь айында Пржевальск шаарына жакын жердеги тоолуу карагайлуу токойго  кое берилген. Кийинчерээк 1953-жылы 73 тыйын чычкан Нарын тоо кыркаларындагы токойлорго кое берилген. Бул жерге алар жакшы көнүп, көбөйүп жатышат  

.

Биздин токойлорубуз  көбүнчө бири-биринен оолак жайгашкандыктан, тирүү калган тыйын чычкандар Ысык-Көлдүн жээгиндеги өзүнчө бөлөк турган токойлорго, Чоң- Кемин,Кабак -Тоо, Сары -Иймек ж.б. жерлерге көчүрүлгөн. Азыркы кезде тыйын чычкандар түндүк Кыргызстандын бардык токойлоруна кое берилди.

Тыйын чычкандар бактардын боорлоруна өзү жашоо үчүн шар түрүндө уя жасап алышат. Бул уялар  аркылуу алар жаан-чачындан жана ар түрдүү душмандардан сактанышат. Ошол эле уянын өзүндө жай ичинде бир эки жолу 3 – 5тен туушат.

Тыйын чычкандар үчүн биздин токойлорубузда: карагайдын тоо буурчагы, козу карын, жер-жемиш, четин, караган жана башка ушул сыяктуу башка жетиштүү санда тоют бар.Түшүм аз болгон жылдары тыйын чычкандар негизинен козу карын, карагайлардын тоо буурчагы жана жер-жемиштер менен тамактанышат.

Тыйын чычкандар бекем жана эң кооз мех берет. Бизге алынып келинген тыйын чычкандар негизинен өзгөрүлгөн жок. Тыйын чычкандарга аңчылык кылуу иши 1957-жылдан башталды. Азыркы кезде Ысык-Көлдүн жээгиндеги токойлордо гана ар жыл сайын 3000 миңге жакын тыйын чычкандардын эң кооз күмүш сыяктуу жылтылдаган терилери даярдалат.     Аңчылык ишин жакшы уюштурган кезде ар жыл сайын тыйын чычкандын 12-15 миң терисин алууга болот.

 

 

Бүркүт жөнүндө кызыктуу фактылар

• Бүркүттөр баатыр чегир, бай чегир, куу чегир деп үчкө бөлүнөт.
• Баатыр чегирлер көзүнө көрүнгөн жандыктын: аюу, жолборс, каман экенине карабай алы жетсе да, жетпесе да качырат.
• Бай чегир жүнү узун, үрпөк баш келет. Булар туурда да, колдо да тынч отурат.
• Ал эми куу чегир – бүркүттүн өтө кырааны. Куу чегирлер ала турганын ала албай калса, ээсине кол салышы мүмкүн.
• Бүркүттөр жылына бир жолу майдын аягы, июндун башында түлөшөт.
• Бүркүттү торго түшүрүүдө тор ичине коёнду байлоо керек.
• Бүркүт мүнөзүнө жараша тапталат.
• Бүркүттү аңдын издери кар үстүндө кала турган мезгилде салса көп олжо алып келет.
• Бүркүт салууда мүнүшкөр алгыр кушу менен тоо үстүндө болсо, ылдыйда 5-6 адам түлкү, коён үркүтүп турат.
• Эң чоң бүркүттүн денесинин узундугу 1 метрге, канаттарын жайганда 2-2,5 метрге, ал эми салмагы 10-15 килограммга чейин жетет.

 

 

“Бүркүттүн жалгыз туулган балапаны кыраан чыгат”
– Адатта бүркүттөр жумурткасын жаз айларында басышат. Күзгө чейин балапандар күч-кубатка толуп калганда мүнүшкөрлөр уядан алып кетишет. Бүркүттөрдүн уясы тоодо 300-500 метр бийик аскаларда жайгашат. Бир жолу биздин айылдын мергенчилери уядан бүркүт алганы тоого барышканда “жаш балдар тоого жеңил чыгышат” деп мени кошо ээрчитип алышкан. Баарыбыз көздөгөн бүркүттүн уясынан жогору чыктык. Бүркүтчүлөр мени аркан менен жогорудан уяга түшүрүшүп, өзүлөрү “энеси келатса мылтык атып жолотпой турабыз” деп өйдөдө калышты. Ошентип, балапан бүркүттү уядан алып чыккам. Алгыр куштун уясы үңкүрдөй кенен болот экен. Анан алды жыгач-таш менен тосулуптур. Бул балапандын сыртка чыгып кетпеши үчүн жасалса керек. Негизи, бүркүттөр бир-эки жумуртка гана туушат. Жалгыз туулган балапан кийин кыраан чыгат. Бүркүттү уядан алгандан кийин аны мүнүшкөр биринчи өзүнө көндүрүүсү керек. Таптоодо мүнүшкөр өз колу менен эт берип, күнүгө сылап-сыйпап багып, үндөккө келтирүүсү абзел. Балапан бүркүт адамдардан качпай ээсине көнө түшкөндө чыргага салынат. 

 

Чыргага салуу
– Чыргага салуу – түлкүнүн, карышкырдын же коёндун терисинин ичине керексиз буюмдарды салып 100 метрлик жиптин учуна байлап, катуу ылдамдыкта сүйрөп бүркүткө алдыруу. Мен бала кезде атамдын бүркүттөрүн көп жолу чыргага салышкам. Башкача айтканда, чырганы жөө же атчан сүйрөчүмүн. Жиптин учундагы тери бүркүткө кадимки жандык көрүнөт да, аны алганга шукшурулуп учуп жөнөйт. Бүркүттү чыргага болжол менен он жолу салгандан кийин анан тоого тирүү аңдарга салганга алып чыкса болот. 
– Сиз бул бүркүтүңүздү балапан кезинен чыргага салып таптап келе жатасызбы?
– Бул бүркүттү теңтуштарым балапан кезинде Ат-Башыдан алып келип беришкен. Балапан кезинен эле мүнөзү жумшак, адамга кол салбайт. Мен келатканда дайыма алдымды тосуп шаңшып турат. Буга чейинки бүркүттөрүмдүн арасында терс мүнөздүүлөрү болгон. Алар кол салчудай болуп качырып киргенде кол кабым менен сактанып калчумун. 
“Короодон эле коён же короз алдырам”
– Бүркүтүңүздүн жашы канчада?
– Негизи, бир жашка чейинки бүркүттөрдү бала бүркүт дейбиз. Андан кийин ным түлөк, кум түлөк, таш түлөк делип төрт жашка келгенде барчын болот. Андан соң жашына карай бир барчын, эки барчын болуп кете берет. Менин бүркүтүм азыр төрт барчын. Бул мен таптаган бүркүттөрдүн алтынчысы. Буга чейинкилеринин айрымдары карылыгы жетип өлсө, айрымдары олжосун ала албай калгандыктан, тамакка тойгузуп туруп агытып жибергем.
– Алгыр куштар канча жашка чейин жашашат? Кандай тамактанышат?
– Бүркүттөр отуз жашка чейин жашашат. Булар эттен башка эч нерсе жешпейт. Мен азыр бүркүтүмө эки күндө бир жарым килограммдан уйдун же койдун этин берип турам. Эттен сырткары кичинеден суу ичет. 
– Борборго жакын тоолордо коён, түлкүлөр жокко эсе болсо керек. Кайсы тоого саласыз? Дегеле, азыр бүркүт салчудай аң барбы?
– Чынын айтсам, илгеркидей карышкыр, түлкү, керек болсо сү­лөөсүндөрдү тайман­бай качырып кирчү бүркүттөр азыр жокко эсе. Андай алгыр куштар болгон күндө деле мурдагыдай карышкыр, түлкү жок. Андыктан, бүркүттү тоого алып чыгып чоң олжо алдыруу анда-санда эле болчу көрүнүш. Жайкысын Ат-Башыга тоого бир айча эс алып келгенди адат кылып алгам. Ошондо бүркүтүмдү өзүм менен кошо ала кетип, накта аңга салам. Айылда жүргөндө болсо короонун эле жака-белинен коён алдырып, болбой баратса короз деле алдыра берем. 
– Корооңузга тоок, корозду бүркүт салыш үчүн багасызбы?
– Жок, атайын бүркүтүмдү салыш үчүн базардан тирүү коён, корозду сатып келем.
– Андай болсо эки күндө бир жарым кило эт берип багуу оорчулук келтирбейби сизге?
– Андай деле эмес. Мүнүшкөрлүк – атамдан калган мурас. Аны улантып жатканыма сыймыктанам. 
– Жогоруда «короодон эле коён же короз алат» дебедиңизби, бошонгондон кийин качып кетпейби?
– Андай нерсе эч качан болгон эмес. Анткени, дайыма тоого алып чыгып салбагандан кийин булар короодон олжосун алганга көнүп калышат.
– Бүркүттөрүңүз алган эң чоң аң эмне болгон?
– Учурдагы бүркүтүмдү коёнго эле салып жүрөм. Ал эми мурункуларынын арасында карышкыр алганы болгон. 
Бүркүткө тиешелүү буюмдар
– Бүркүт жыгачтан жасалган туурда отурат. Бүркүттүн канат, куйругу сынып калбаш үчүн туур өйдөдө жайгашат. Туурда отурган бүркүттүн башына көзүн кошо жаба турган томого кийгизилет. Томого алгырдын көзү жабылуу болуп, жанына келгендерге жулунбай тынч отурушу үчүн колдонулат. Андан сырткары, бүркүттү туурга байлоочу боочолору, анан балдагы болот. Балдак бүркүттү мүнүшкөр кондуруп чыкканда колу талып кеткенде керектелет. Анын узундугу чыканактай, учу ача таяк болот. Кол талып кеткенде мүнүшкөр таякчаны ээрге таяп, ача жерине колун коюп анын үстүнө бүркүттү кондурат. Азыр мен деле колума ашып кетсе бир мүнөт кондурам, анан колум талып кетет. Анткени, бүркүтүмдүн салмагы 8 килограмм.
– Маек аягында бир суроо, учурда эмне үчүн мүнүшкөрлөр азайып кетти? Бул нерсе бүр­күт алчу жандыктардын жоголуп баратканынан уламбы?
– Илгери мүнүшкөрлүк абдан абройлуу, кирешелүү кесип болгон. Азыр мүнүшкөрлөр да, бул өнөргө кызыккандар да азайды. Бул эми азыркы жаштар көп айткандай, компьютерлешкен заманга жараша окшойт. Ал эми тоодо коён, түлкү өңдүү илбээсиндер көп эле. 
– Ата-бабаларыбыз аздектеп келген мү­нүшкөрлүк өнөрүңүз жоголбосун. Бар болуңуз.

all-about-animals.jpeg

Дениз жаныбары

Сууда жашоочу жаныбарлардын алпы болгон КИТ!

Kurdun hikayesi 2

Kurdun hikayesi

Kichinekey bir dunuiodogu okuyalar

                                                                                                      OKUYALAR..!